Günlük hayatta kullanılan çoğu kelimenin anlamı ve kökeni tam olarak bilinmiyor. Kelimelere ilgisi olanlar, TDK sözlüğünden veya internetten kelime anlamlarını merak edip araştırıyor. Bu kelimelerden biri de levanten. Özellikle geçmişte İzmir’de yaşayan levantenler bu merakı pekiştiriyor. Peki, İzmir'in tarihinde önemli bir yer turan levanten nedir, kimlerdir? Sizin için araştırdık…
Levanten Nedir?
Levanten, Osmanlı İmparatorluğu döneminde Avrupa kökenli ticaret ailelerini ifade eden bir terimdir. Osmanlı İmparatorluğu topraklarına yerleşen bu aileler ilk başlarda Katolik Hristiyan ağırlıktadır. Ancak kapitülasyonların verildiği 16 Ağustos 1838 tarihinden itibaren Protestan ve diğer mezhebe sahip Hıristiyanlar da katılmıştır. Böylece Levanten kelimesi genel olarak Hristiyan Avrupalıları tanımlamak için kullanılmaya başlanmıştır.
Levanten kelimesi esasında, Doğu Akdeniz’e kıyısı olan ülkelerde yaşayan, çoğunluğunu Fransız ve İtalyanların oluşturduğu Avrupa kökenli kişileri ötekileştirmek amacıyla kullanılmaktaydı. Batı Avrupalıların kullandıkları levantenin kelime anlamı daha kısa bir özetle Doğulu demekti.
Fransa’ya verilen kapitülasyonların ilkleriyle beraber Osmanlı İmparatorluğu içerisinde faaliyet göstermeye başlayan çok sayıda Fransız tüccar oluşmaya başlamıştı. Osmanlı İmparatorluğu’nda ticaret işi yapan Avrupalıların o dönemdeki büyük çoğunluğunu Fransızlardan oluşturması nedeniyle bundan sonra ülkeye gelen her Avrupalıya Frenk ismini vermişlerdi.
Osmanlı İmparatorluğu döneminde ülkeye sadece iş yapmak amacıyla gelenler ile ülkeye tamamen yerleşen Avrupalıları ayırt etmek için kullanılan Tatlısu Frenki’nin kullanımı daha çok argo olarak geçmektedir.
Sanayileşmenin hiç beklenilmeyen şekilde hızlı geliştiği Avrupa’da Osmanlı İmparatorluğu ham madde arayışının çözüm noktası olarak görülmekteydi. Bu nedenle Akdeniz liman kentleri 19. yüzyılda Avrupa’dan İstanbul ve İzmir yoğun göç almıştır. Bu dönemde İstanbul’a yerleşip iş yapmak amacıyla gelen Levantenlerin büyük bir kısmını Alman ve bir kısım İngilizler oluşturmaktadır.
Osmanlı İmparatorluğunun son dönemlerinde liman kentlerine kalıcı olarak yerleşen aileler için kullanılan Levanten sözcüğü sadece onları kapsamaktadır. Osmanlı toprakları içerisinde yaşayan Süryaniler, Ermeniler, Yahudiler, Rumlar ve Anadolu’da uzun yıllardan bu yana yaşamakta olan gayrimüslimler Levanten tanımı içerisine girmez.
Levantenler, İzmir gibi ticaret merkezlerinde etkinlik göstermişlerdir. Günümüzde Kimliklerini ve miras, sanat ve kültürlerinin araştırılmasını, korunmasını ve eğitimini teşvik etmek amacıyla Levantine Heritage Foundation devam etmektedir.
TDK'ya Göre Levanten Ne Demek?
Levanten nedir sorusunun ardından şüphesiz kelimenin anlamı ve kökeni nedir sorusu geliyor.
Türk Dil Kurumu’na baktığımızda ‘levanten’ sözcüğü özellikle Tanzimat sonrasında büyük liman kentlerinde yoğunlaşan ve ticaretle uğraşan Hristiyanlara verilen ad, tatlısu Frengi (argo), Avrupalı gibi görünmeye özenen, züppe tavırlı ve bu tavra özgü olan anlamları taşımaktadır.
Kelimenin daha anlaşılır olması için cümle içinde kullanımına örnek verecek olursak;
- Yazar, gittiği yerde levanten yaşamından izlenimler edinerek romanlarında farklı bir atmosfer yakalar.
"Güneşin doğuşu" anlamına gelen Fransızcadaki "Lever" kelimesinden türemiş "Levant" yani "Doğulu" olarak anılan yüzlerce, binlerce aile vardır. Bu aileler kimi tarihçilere göre 1500'lü, kimi tarihçilere göre de 1700'lü yıllardan itibaren yoğun olarak geldikleri İstanbul, İzmir gibi şehirlerde Türk insanıyla kültür alışverişinde bulunmuştur.
Levanten Köşk Nedir?
Levantenler, İzmir ve çevresinde önemli izler bırakmış bir topluluktur. Ticaretten sanata, siyasetten sosyal hayata kadar birçok alanda etkinlik göstermişlerdir. Yaşadıkları köşkler de bunlardan biridir ve Levanten köşk olarak anılır.
Levanten köşkleri, eklektik bir tarzda inşa edilmiştir. Bu köşklerin birçoğu, İzmir’in semtlerinden Buca, Bornova ve Karşıyaka’da bulunmaktadır. Bu semtler Levantenler’in etkinlik gösterdikleri yerlerdir.
Karşıyaka, İzmir’in en nezih ve sevimli semtlerinden biridir. Karşıyaka’daki Levanten köşkleri, hem tarihi hem de mimari açıdan büyük öneme sahiptir. Bu köşkler, şehrin kültürel mirasını zenginleştiren önemli yapıtlardır. Levanten köşklerinin mimari detayları, dönemin özelliklerini yansıtmaktadır. Bu köşklerdeki çiçek motifleri, ahşap işlemeler ve saçak süslemeleri, dönemin estetik anlayışını yansıtmaktadır.
Köşklerin iç ve dış mekân tasarımları, zengin Levanten yaşam tarzını yansıtmaktadır. Geniş bahçeler, özel plajlar ve hamamlar, bu köşklerin lüksünü gösteren unsurlardır.
Levanten köşkleri, farklı kültürlerin bir araya gelerek oluşturduğu bir sentezin ürünüdür. Bu köşkler, farklı kültürel etkileşimleri yansıtan önemli yapıtlardır.
Günümüzde birçoğu turistik mekân olarak kullanılan Levanten köşkleri, restorasyon ve koruma çalışmalarıyla ayakta tutulmaktadır. Bu çalışmalar, şehrin tarihi ve kültürel mirasının korunmasına önemli katkılar sağlamaktadır.
Türkiye'deki Ünlü Levantenler
Türkiye’de sanayinin gelişmesine etkisi olduğu kadar Levanten aileler, birçok farklılığı da ülkemize kazandırmışlardır. Varlıklı olan bu ailelerden öne çıkanlar da bulunmaktadır.
Türkiye’ye futbol, at yarışı, tenis gibi birçok spor dalını getiren Levanten aileler aynı zamanda ilk hayvanat bahçesi, elektrikli aydınlatma ve dünyanın en büyük halı şirketi gibi işler yaparak isimlerini duyurmuşlardır. Günümüzde Türkiye’de yaşayan çok az sayıda Levanten aile bulunmaktadır.
- Türkiye’de ismi çokça anılan Mustafa Koç’un eşi Caroline Koç, İzmirli Levanten bir aileye mensuptur. İzmir’de etkinlik gösteren Girauld ailesinden gelmektedir.
- Gerald Wookey ve Ruby Gladys Whittall’un kızı olan Daphne Wookey, yazları Çeşme’de geçirmektedir. 81 yaşındaki İngiliz vatandaşı, 1940’lı yıllarda İzmir’e gelip otomobil ihracatına başlayan İtalyan Enrico Aliberti ile evlenmiştir. Kökenleri İtalya’nın Saluzzo kentine dayanan Aliberti ailesinin ikinci ve üçüncü kuşak isimleri Enrico Ricardo Aliberti ve oğlu Andrea şimdi aile işine devam etmektedir.
- Malta-İngiltere kökenli bir aileden gelen William Buttigieg 20 yıldır İngiltare’nin İzmir Konsolosluğu görevini yürütmektedir. İzmir’de eşi Amelia ve kızı Mary-Jane ile birlikte yaşamaktadır.
- İspanya’dan göç eden Yahudi bir aileden gelen Avram Abuaf ve oğlu mücevherci olarak hayatlarına devam etmekte ve oldukları çevrede oldukça bilinmektedirler.
- Micallef ailesi, 1850’li yıllarda gelmiş ve Türkiye’nin ilk zeytinyağı markası Kristal Zeytinyağı’nı kurmuştur.
Levantenlerin büyük bölümü Osmanlı döneminde, özellikle Kapitülasyonların sağladığı avantajla İzmir’e gelmiş ve burayı dönemin en önemli ticaret merkezlerinden biri haline getirmiştir. Birçok ünlü sanatçı galalarını burada düzenlemiş, birçok dilde 200’den fazla gazete basılmıştır. Birçoğu Kurtuluş Savaşı’nın ardından kenti terk etmek zorunda kalsa da, hala İzmir’de yaşayan Levantenler atalarının geldiği ülkelerin pasaportlarını taşımaktadır.
Mersin’e yerleşen ve günümüzde hala burda yaşamına devam eden aileler de bulunmaktadır. Levante, Montevani, Babini, Brecotti, Şaşati, Vitel ve Talhuz aileleri bunlara örnek olarak verilebilir. Levantenlerce yaptırılan hanlar ve konaklar Mersin’de varlığını sürdürmektedir.
İzmir Levantenleri Kimlerdir?
Tarihi ve Mimari Açıdan İzmir, tarih boyunca çeşitli kültürlerin etkisi altında kalmış ve farklı toplulukların yaşadığı bir şehir olmuştur. Birçok medeniyete ev sahipliği yapan İzmir, özellikle 17-19. yüzyıllarda aktif olarak Levantenler’i ağırlamıştır.
Çeşitli araştırmalara göre de, İzmir, 17. yüzyıldan sonra öteki Levant şehirlerinden çok daha hızla gelişmiş ve özellikle 17-19. yüzyıllar arasında en parlak dönemini yaşamıştır. Bu nedenle de İzmir’e gelen birçok gezgin, gezi notlarında İzmir’den; “Levant’ın başşehri”, “Levant’ın en parlak ticaret şehri”, “Levant’ın en önemli ticaret merkezi”, “Levant’ın incisi”, Anadolu kıyılarının Marsilyası”, “Küçük Asya’nın kıyısında bir Marsilya” diye bahsetmişlerdir.
İzmir’de yaşamış Levantenleri inceleyelim…
La Fontaine Ailesi
Ailenin ilk üyesi James La Fontaine, İngiltere’de iken Levant Kumpanyasının üyesidir. İzmir’de Edwards Hayes ile ortaklık kurarak, iş hayatını “Hayes La Fontaine and Co.” isimli firmada sürdürmüştür. Büyük çocuk Charles Constantine, babası öldüğünde adı geçen firmanın büyük ortağı olmuştur. Bu firma 1852’de kapandıktan sonra, Trakya’da Pelion gümüş ve kurşun madenlerinde yöneticilik yapmıştır.
1855’de Osmanlı Bankası’nın İzmir şubesi müdürlüğüne atanmıştır. Charles daha sonra bu bankanın genel müdürü olmuştur. Ve ailenin bu üst düzey yöneticilik serüveni diğer üyeleri tarafından farklı platformlarda devam etmektedir.
Whittall Ailesi
Whittall ailesinin ilk üyesi, 1809 yılında bir İngiliz ticaret evi tarafından İzmir’e gönderilen, tüccar Charlton Whithall’dur. Charlton, Graud evlerinden birini kiralayarak Bornova’ya yerleşmiştir. Hemen arkasından kardeşi James ve diğer aile üyeleri gelmiştir.
Charlton Whittall, Jean Babtiste Giraud’un aile şirketi ‘J.B ve Giraud et Cie’yi 16 yaşındaki oğlu Alexandre Giraud’a bırakarak vefat ettiği 1881 yılında, kendini İzmir’e gönderen İngiliz şirketinin de içinde yer aldığı şirketini kuramuştur: La Societe C.Whittall Co. Bu şirket zamanla Anadolu’nun en önemli ticaret evi hâline gelmiştir.
Whittall ailesi zamanla diğer Levanten ailelere de örnek olmuştur. Özellikle Fransa’dan birçok kişinin bu şirket aracılığıyla İzmir’e yerleşme imkânı buldukları belirtilmektedir. Âdeta ticari bir imparatorluk hâline gelen Whittaller, devam eden süreçte diğer Levantenlerin çoğunda olduğu gibi İzmir’de tutunamazlar ve İzmir’i terk ederler.
Giraud Ailesi
Fransız aile Giraudlar, İzmir’in köklü ailelerinden biridir. Ailenin tarihi; 1760’lı yıllarda İzmir’e yerleşen tüccar ve armatör Jean Babtiste Giraud ile başlamaktadır.
Babtiste, kendi şirketini kurmuştur. 1780’li yılların sonlarına doğru, kendisi gibi İzmir’in banliyösü Bornova’da yaşayan Venedik Konsolosu Lukas Cortazzi’nin kızı ile evlenmiştir. Giraud zamanla İzmir’in en zengin tüccarlarından birisi olmuştur.
Bu ailelerin sadece İzmir’in değil Türkiye’nin de sanayi uygarlığına girişte büyük rol oynadıklarını belirtmek gerekir. Giraudların ekonomik alandaki etkileri daha çok tekstil alanındadır. Bu alanda birçok fabrikaları ve üretim tesisleri vardır. Bunlardan bir tanesi olan İzmir Pamuklu Mensucatı T.A.Ş.’dir. Yine yün mensucatı konusunda da önemli söze sahiptirler. Belki de bu gelişmişlikleri onları, İzmir’de kalan nadir Levanten ailelerden birisi yapmıştır.
Bugün sayıları çok azalmış olsa da, Forbes, Aliberti, Arkas, Battalzi ailelerinin hâla büyük bir ekonomik etkinliğinin olduğu görülmektedir.
Levanten nedir sorusu etrafında şekillenen ve merak edilen tüm detayları sizler için yanıtladık!
