İlk banknotlar Osmanlı döneminde ortaya çıktı
Osmanlı İmparatorluğu'nda Tanzimat Dönemi'nde, reform hareketlerinin finanse edilmesi için ilk banknotlar tedavüle çıkarılmıştır. Bu banknotlar, 1840 yılında Abdülmecit tarafından "Kaime-ı Nakdiye-ı Mutebere" adıyla, yani "Para Yerine Geçen Kâğıt" olarak basılmıştır. Bunlar, para yerine geçen ve faiz getirili borç senedi veya hazine bonosu niteliğinde olan belgelerdir. Bu belgeler, matbaa baskısı yerine elle tek tek yapılmış ve her birine resmi mühür basılarak hazırlanmıştır. Ancak zamanla, kaimelerin taklit edilebilir olması ve kağıt paraya olan güvenin azalması sebebiyle, 1842 yılından itibaren kaimelerin matbaada basılmaya başlanmıştır.
Cumhuriyet döneminde banknotlar şekil değiştirdi
Cumhuriyetin ilk yıllarında, savaşın etkileri ve ülkenin ekonomik durumu nedeniyle, Türkiye'de para basılamadığı için 1927 yılı sonuna kadar kaimeler kullanılmıştır. Ancak, ülke parasının egemenlik ve bağımsızlık sembolü olması gerekliliğiyle, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde 30 Aralık 1925 tarihinde "Mevcut Evrak-ı Nakdiyenin Yenileriyle İstibdaline Dair Kanun" kabul edilmiştir. Bu kanunla, Türk banknotlarının bastırılmasına karar verilmiş ve kaimelerin aynı nitelik ve miktarda kağıt para ile değiştirilmesi hedeflenmiştir. Banknotların şekli, basılması ve değiştirilmesi gibi konular bu kanunla düzenlenmiştir. 1 Kasım 1928 Harf İnkılabı'ndan önce bastırılan bu banknotların ana metinleri eski yazı Türkçe, kupür değerleri ise Fransızca olarak yazılmıştır.
Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk banknotları yani E1 Emisyon Grubu banknotları İngiliz firması olan Thomas De La Rue firması tarafından basılmıştır. Banknotlar 5 Aralık 1927 tarihinde dolaşıma çıkarıldı. Bu emisyon grubu içinde yer alan 5 Türk lirası banknot ülkenin ekonomik ve siyasi bağımsızlıkla güçlendirilmek amacıyla kurulan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından tedavüle sokulan ilk banknottur. Birinci Emisyon Grubu banknotlar 5 Aralık 1927 tarihinde piyasaya çıkarılmış olup tedavülde bulunan mevcut evrak-ı nakdiyeler ise, 4 Aralık 1927 tarihinden itibaren piyasadan çekilerek 4 Eylül 1928 tarihinde tamamen kullanılmaz hale gelmiştir.
Türkiye Cumhuriyeti, Merkez Bankasını Kurdu
Cumhuriyet Yönetimi, banknot basımı imtiyazının milli bir bankaya verilmesi gerektiği konusunda bir karar almıştır. Bu doğrultuda, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından 11 Haziran 1930 tarihinde Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın kurulması kabul edilmiştir. Banka, gerekli hazırlıklar tamamlandıktan sonra 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçmiştir. Banknot ihracı imtiyazı tamamen Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'na verilmiştir.
Banknot matbaası ve Atatürk ile kağıt para
1950 yılına kadar Türkiye'de banknotlarda o zamana kadar görev yapmış tüm cumhurbaşkanlarının resimleri bulunurken, 1 Aralık 1951'den itibaren Atatürk'ün resminin kullanılmasına karar verilmiştir. Bu değişiklik, ilk olarak 50 liralık banknota basılan Atatürk resmiyle gerçekleşmiştir. Ardından, "Neden kağıt parayı biz basmıyoruz?" sorusu ortaya atılmış olmalı ki bu amaçla Banknot Matbaası kurma fikri ortaya çıkmış, ancak bu fikir ancak 1958 yılında uygulanmıştır. İlk olarak 100 lira basılmış ve sonrasında piyasaya sürülen kağıt paraların basımı Ankara'daki Banknot Matbaası'nda gerçekleştirilmeye çalışılmıştır.
Türk para tarihinin efsanesi ''Mor binlik''
15 Haziran 1966 tarihinden itibaren Türkiye'de yavaş yavaş 6. emisyon grubu paralara geçilmeye başlanmıştır. Ancak 1970'li yıllar, ekonomide yüksek enflasyonun hakim olduğu, kıtlık dolu ve zorlu bir dönem olarak tarihe geçmiştir. Dünya genelinde yaşanan petrol krizleri, 1974 Kıbrıs Barış Harekatı ve sonrasında uygulanan ambargo, Türkiye'nin ekonomik durumunu iyice kötüleştirmiştir. Bu dönemde paranın değeri dramatik bir şekilde düşmüş, kuruşun değeri hemen hemen kalmamıştır. 1979 yılından itibaren 7. emisyon banknotlar piyasaya sürülmeye başlanmıştır. 1970'lerin sonuna kadar, bin lira en yüksek değere sahip para birimi olarak kabul edilmiştir. Özellikle 5. emisyonun "mor binlik" olarak adlandırılan bin lirası, görebilenlerin sayısının az olduğu ve efsanevi bir para olarak bilindiği bir dönemdir. Ancak 1980'den sonra, bin lira da diğer paralar gibi değerini kaybetmiştir.
Hayatımıza 1 milyon lira da girdi
1990'lı yıllara girildiğinde, milyonluk kağıt paralar bile yetersiz hale geldi ve 5 milyon, 10 milyon ve 20 milyon liralık banknotlar tedavüle girdi. Yeni milenyuma girildiğinde, Türk parasının birimi "milyon lira" oldu ve sıfırların yarattığı karmaşadan kurtulmak için 2000'li yıllara girer girmez iki aşamalı bir para reformu düzenlendi. Bu reform, Türkiye'de ilk defa paradan sıfır atma operasyonu olarak bilinir. Öncelikle 28 Ocak 2004 tarihli ve 5083 sayılı "Türkiye Cumhuriyetinin Para Birimi Hakkındaki Kanun" çıkarıldı, ardından reformun birinci adımı olarak 1 Ocak 2005 tarihinde altı sıfır atılarak 8. emisyon paralar piyasaya sürüldü.
emisyon paralarının birimi Yeni Türk Lirası olurken, 5, 10, 20, 50 ve 100'lük kupürlerden oluşuyordu. 1, 5, 10 ve 20 liralık kupürler, halkın 20 senelik bol sıfırlı para alışkanlığından kurtulup sıfırsız Yeni Lira'ya kolay adapte olabilmesi için grafik tasarım olarak 7. emisyonun eş kupürleriyle aynı yapıldı. Bu durum bazı kafa karışıklıklarına sebep oldu. Türk lirasından 6 sıfır atılmasıyla, 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren Yeni Türk Lirası'na geçiş gerçekleşti.
Cumhuriyet'in kuruluşundan günümüze kadar toplamda 24 farklı değerde banknot dolaşıma çıkarılmıştır. İlk altı emisyon grubundaki banknotların tamamı ile Yedinci Emisyon Grubu'ndaki banknotların bir kısmı dolaşımdan kaldırılmış ve on yıllık zaman aşımı sürelerinin sonunda değerlerini yitirmişlerdir. 1 Ocak 2009 tarihinde ise para reformu ile para birimine geçici bir süre için ve karışıklıkları önlemek amacıyla eklenen "Yeni" ibaresi kaldırılarak Dokuzuncu Emisyon Grubu banknotlar piyasaya sürüldü. Türk lirası banknotlarda kullanılan en önemli güvenlik özelliği olarak, paramızda ilk kez holografik şerit folyo kullanıldı. Ayrıca paranın arka yüzünde yer alan renk değiştiren şerit ile Braille alfabesi ile kupür sıralarını belirten kabartma baskılar, görme engelli vatandaşların daha rahat kullanabilmesi için eklendi.
