Deniz Gezmiş, 28 Şubat 1947'de Ankara'nın Ayaş ilçesinde doğdu. Soy kökeni babası Cemil Gezmiş'in Rize'nin İkizdere ilçesine bağlı Cimil (Başköy) köyünden gelmektedir. Babası Cemil Gezmiş, Ilıca (Aziziye)/Erzurum'da doğmuş ve ilköğretim müfettişi olarak görev yapmıştır. Annesi Mukaddes Gezmiş ise Erzurum'un Tortum ilçesinde doğmuş ve ilkokul öğretmeni olarak çalışmıştır. Deniz Gezmiş, ailenin ikinci erkek çocuğudur. Ağabeyi Bora Gezmiş, hukuk fakültesinden ayrılarak bankacılık yapmıştır. Kardeşi Hamdi Gezmiş ise mali müşavir olarak çalışmış, 2020 yılında vefat etmiştir.
Lise yıllarında 'sol' ideolojiyle tanıştı
Deniz Gezmiş, eğitim hayatına Sivas'ın Yıldızeli ilçesinde başladı ve ardından Sivas merkezde, o dönemde Çifte Minareli Medrese'nin eyvanının yerinde bulunan Selçuk İlkokulu'nda ilkokul eğitimini tamamladı. Ortaokul eğitimini ise yine Sivas'ta, Atatürk Ortaokulu'nda aldı. Bazı kaynaklarda Şarkışla'da eğitim aldığı belirtilse de, aslında bu ilçede sadece altı yaşına kadar kaldığı bilinmektedir. Lise eğitimini İstanbul'da, Haydarpaşa Lisesi'nde tamamladı. Henüz lise çağlarında iken sol ideolojiyle tanıştı ve zamanının eylemleri içinde yer almaya başladı.
18 yaşında Türkiye İşçi Partisi'ne üye oldu
11 Ekim 1965 tarihinde, Deniz Gezmiş Türkiye İşçi Partisi'nin Üsküdar ilçe başkanlığına üye oldu. İlk defa, 15 Ağustos - 31 Ağustos 1966 tarihleri arasında gerçekleşen bir olayda Ankara'dan İstanbul'a yürüyen Çorum Belediyesi temizlik işçileri, Taksim Anıtı'na çelenk koymak için yola çıktılar. Bu etkinlik sırasında işçilerin desteklenmesi ve TÜRK-İŞ yöneticilerinin protesto edilmesi amacıyla bir gösteri düzenlendi. Bu gösteri sırasında Deniz Gezmiş de gözaltına alındı.
6. Filo'yu protesto ettiği için yargılandı
Deniz Gezmiş, 7 Mart 1968'de İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi konferans salonunda düzenlenen bir toplantı sırasında Devlet Bakanı Seyfi Öztürk'ün konuşmasını protesto ettiği için tutuklandı. Tutukluluğu 2 Mayıs'a kadar sürdü. Ancak, 30 Mayıs'ta 6. Filo'yu protesto ettiği suçlamasıyla yargılandı ve bu suçlamadan beraat etti. Öğrenci eylemlerindeki aktif rolüyle tanınan Gezmiş, 12 Haziran 1968'de İstanbul Üniversitesi'nin işgaline liderlik etti. İşgal sırasında, İstanbul Üniversitesi Senatosu ile Baltalimanı'nda yapılan görüşmelere katılan öğrenci heyetinde yer aldı ve öğrenci haklarının kazanılmasında ve işgalin sona erdirilmesinde etkili oldu. İşgal sonrası İstanbul'a gelen 6. Filo'yu protesto eden Gezmiş, 30 Temmuz 1968'de bu eylemler nedeniyle tekrar tutuklandı, ancak 20 Eylül 1968'de serbest bırakıldı.
ABD Büyükelçisine karşı eylemler gerçekleştirdi
Deniz Gezmiş, Türkiye İşçi Partisi (TİP) içindeki ideolojik tartışmalarda, "Millî Demokratik Devrim" grubunun fikirlerini benimseyerek ön plana çıktı. Bu görüş, özellikle devrimci öğrenci kesimi arasında hızla yayıldı ve etkili oldu. Ekim 1968'de, Cihan Alptekin, Mustafa İlker Gürkan, Mustafa Lütfi Kıyıcı, Devran Seymen, Cevat Ercişli, M. Mehdi Beşpınar, Selahattin Okur, Saim Kurul ve Ömer Erim Süerkan gibi isimlerle birlikte Devrimci Öğrenci Birliği'ni (DÖB) kurdu. 1 Kasım 1968'de, TMGT (Türkiye Millî Gençlik Teşkilatı), AÜTB, ODTÜÖB ve DÖB'ün öncülüğünde gerçekleştirilen "Samsun'dan Ankara'ya Mustafa Kemal Yürüyüşü"ne liderlik etti. Ardından, 28 Kasım 1968'de ABD Büyükelçisi Kommer'in Türkiye'ye gelişi sırasında Yeşilköy Havaalanı'nda düzenlenen protesto gösterileri nedeniyle tutuklandı. Ancak, 17 Aralık 1968'de serbest bırakıldı.
Filistin'de İsrail'e karşı savaştı
Deniz Gezmiş, 16 Mart 1969'da İstanbul Üniversitesi'nde sağcı grupların başlattığı olaylara öğrenci topluluğuyla birlikte karşı koydu. Ancak, bu mücadele nedeniyle 19 Mart'ta tekrar tutuklanarak 3 Nisan'a kadar hapis cezası çekti. Sonrasında, 31 Mayıs 1969'da İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğrencilerinin reform tasarısının gerçekleşmemesi üzerine başlattığı işgale liderlik etti. Üniversitenin kapatılması ve polise teslim edilmesiyle yaşanan çatışmalarda yaralandı. Gıyabi tutuklama kararı olmasına rağmen, hastaneden kaçarak Haziran ayının sonunda Filistin'e gitti. Burada, Filistin Demokratik Halk Kurtuluş Cephesi'nin gerilla kampında silahlı eğitim almak ve FDHKC üyeleriyle birlikte savaşmak amacıyla bulundu.
4 ABD askerini kaçırdılar
4 Mart günü arkadaşlarıyla birlikte sabaha karşı Balgat'taki hava üssünde görevli 4 Amerikalıyı kaçırdı. Bir bildiri yayımlayarak 400.000 dolar fidye ve "tüm devrimcilerin serbest bırakılmasını" istedi. Otuz bin polis ve asker Ankara'da her yeri aradı, kentin bütün giriş ve çıkışları tutuldu. Güvenlik güçleri 5 Mart'ta Deniz Gezmiş'i ve Amerikalıları bulmak için THKO'nun "karargâhı" sayılan ODTÜ'yü kuşattı. Öğrencilerle güvenlik güçleri arasında çatışma çıktı. 9 saat süren çatışmada 1'i komando er Mevlüt Meriç olmak üzere 3 kişi öldü, 26 kişi yaralandı. Üniversite süresiz kapatıldı. Gezmiş ve arkadaşları, 9 Mart'ta Amerikalıları serbest bıraktılar. Amerikalıların kaçırılması, ODTÜ'deki çatışma ve ayrıca bu çatışmada bir askerin hayatını kaybetmesi Türk Silahlı Kuvvetlerinde büyük tepki yarattı.
Nasıl yakalandılar?
12 Mart 1971 askeri müdahalesinin ardından, üç gün sonra yani 15 Mart'ta, Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Sinan Cemgil'den oluşan bir grup, ayrı motosikletlerle yola çıktılar. Sinan Cemgil, daha sonra Nurhak'a doğru ayrıldı. Deniz Gezmiş ve Yusuf Aslan ise Malatya'ya gitmek üzere yola koyuldu. Ancak, Sivas'a yaklaştıklarında çevirmenin olduğu haberi üzerine rotalarını değiştirerek Şarkışla'ya yöneldiler. Şarkışla'ya ulaşmalarına yaklaşık 20 km kala motosiklet arıza yaptı ve bunun üzerine motosikletlerini iterek ilçeye doğru ilerlediler. Şarkışla'da, motosikletlerini kiraladıkları bir jipe yükledikten kısa bir süre sonra, bekçinin ihbarı üzerine askerlerin gelmesiyle çatışma çıktı. Bu çatışmada, Aslan yaralandı ve yere düştü. Deniz Gezmiş, tek başına kaçmaya devam etti. Kaçabilmek için bir astsubayın evine zorla girerek arabasına binmesini sağladı. Ancak, astsubayın karısı kapıyı kapatmaya çalıştığı sırada ateş ederek kadının elini yaraladı. Astsubay Başçavuş İbrahim Fırıncı rehin alındı. Deniz Gezmiş, 16 Mart 1971 Salı günü Sivas'ın Gemerek ilçesinde yakalanarak Kayseri'ye götürüldü ve oradan da dönemin İçişleri Bakanı Haldun Menteşeoğlu'nun makamına Ankara'ya sevk edildi.
Ne zaman idam cezasına mahkum edildiler?
Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının yargılanması, 16 Temmuz 1971 tarihinde Altındağ Veteriner Okulu binasında, Tuğgeneral Ali Elverdi'nin başkanlığında, Baki Tuğ'un savcılığında Ankara Sıkıyönetim Komutanlığı 1 No.'lu Mahkemesi'nde başladı ve 9 Ekim 1971 tarihinde sonuçlandı. Bu dava, "THKO-1 Davası" olarak anılmaktadır ve sanıkların Türk Ceza Kanunu'nun 146. maddesini ihlal ettiği iddiasıyla yargılandıkları bir dava idi. Sonuç olarak, Deniz Gezmiş ve diğer arkadaşları, 146/1 maddesi uyarınca idam cezasına mahkum edildiler.
6 Mayıs'ta ne oldu?
Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan, 6 Mayıs 1972 tarihinde saat 1.00 ile 3.00 arasında Ulucanlar Cezaevi'nde idam edildi. Bu acı olayın ardından, idam yaftaları sonradan müze haline getirilen Ulucanlar Cezaevi Müzesi'ne, Anadolu Ajansı muhabiri Burhan Dodanlı tarafından bağışlandı.
